İstanbul’u kuran şehir: Samsun

Evliya Çelebi, ünlü Seyahatnamesi’nin onbirinci bölümünde; İstanbul şehrine getirilen yerleşimcileri anlatmıştır ve  Fatih’in; hocası Ak Şemsettin’in teşvikiyle,  padişah fermanı çıkararak, İstanbul’a getirdiği ilk yerleşimcilerin ağırlığını, Samsunlular’ın oluşturduğuna işaret etmiştir.

Bu yerleşimcilerden, Samsun-Çarşamba ovası halkı- Fatih – Çarşamba Pazarı bölgesine, Samsun-Sinop arası (Bafra ovası halkı) Tophane’ye ve yine Samsun’un da içerisinde bulunduğu Anadolu halkı Üsküdar bölgesine yerleştirildiği belirtilmektedir.

Ak Şemsettin Samsun-Kavak’ta yaşadı

İstanbul’a ilk yerleşimcilerin Samsun ağırlıklı olarak getirilmesinin nedeni başlı başına bir araştırma konusu olarak ele alınmalıdır. Ancak, bu konuya bir pencere açtığımızda; Samsun’un sahip olduğu kültür derinliği ve Türk-İslam kültürünün Anadolu’daki en derin merkezlerinden birisi olma özelliğini taşıyor.

Türkler’e  Anadolu’nun kapısına açan 1071 Malazgirt Zaferi’nden hemen sonra, Samsun bölgesine önemli oranda yerleşilmiş olduğu görüyoruz.

Yine, Fatih Sultan Mehmed Han’ın hocası Ak Şemsettin’in, ömrünün önemli bir bölümünü Samsun-Kavak’ta geçirmiş olması da önemli bir etken olabilir.

Fatih Sultan Mehmed’in de şehzadeliği döneminde Amasya’da valilik yapmış olması bölgeye bir yakınlık duymasına neden olmuş olabilir.

Trabzon, Samsun’dan getirilen nüfusla Türkleştirildi

Hatta, İz Yayıncılık tarafından yayımlanan “Osmanlı Ansiklopedisi” 96.-97. Sayfadalarda; “İmparator David Komnenos 26 Ekim 1461’de şehrin anahtarını teslim etti. Sonuçta 258 yıl devam eden Trabzon- Rum İmparatorluğu tarihe karışmış oldu. Daha sonra, Trabzon’un doğusundaki bölgeler barış yoluyla ele geçirildi.

Böylece bütün Karadeniz sahilleri Osmanlı hakimiyeti altına girdi. Ayrıca bu sırada, Samsun, Bafra ve Niksar bölgelerinden getirilen (müslüman) Türk nüfusu Trabzon’a (ve bölgeye) yerleştirilerek şehir Türkleştirildi.

1990’lı yıllarda İstanbul-Fatih’te kurulan Samsun-Çarşambalılar derneği, Fetih yıllarında bölgeye yerleşen atalarının hatıralarını yaşamaya ve yaşatmaya başlamışlardır. Bugün, bu derneğin başkanlığın, sırtı yere gelmemiş eski dünya şampiyonumuz-yaşayan efsane Mustafa Dağıstanlı yapmaktadır.

İstanbul-Beyoğlu Tophane’ye yerleşen Samsunlular’ı ise Beyoğlu-Hasköy’de faaliyet gösteren Samsun-Bafralılar derneği bugüne taşımaktadır.

Anadolu yakası-Üsküdar’a yerleşen ilk yerleşimcilerin torunları, bugün Üsküdar-Selimiye Mahallesi’nde ağırlıklı olarak yaşamaktadırlar. Selimiye Mahallesi Setbaşı’nda bulunan Samsun Kahvehanesi, bölgedeki Samsunlular’ın bir buluşma noktasıdır.

Türkleşen İstanbul ve İslambol’dan İstanbul’a

Türkleşen İstanbul’un ilk semti Fatih, Samsun-Çarşamba bölgesinden getirilen  yerleşimcilerce kurulurken; yine Beyoğlu ve Üsküdar bölgelerine de Samsun’dan yerleşimciler getirilerek bugünkü İstanbul Kültürü’nün temeli oluşturulmuştur.

Bir başka deyişle; Samsun, bugünkü  İstanbul’u kuran şehir olmuştur.

Fetih yıllarını takiben, İstanbul’a getirilen yerleşimciler şehirde çoğunluğu oluşturmuş ve İslamı bol şehir  olarak anılır olmuştur.  Daha sonraları, bu “İslamıbol” kelimesi  İstanbul  şeklinde söylenmeye başlamış ve böylece bugünkü İstanbul adı doğmuştur.

Geçmişten geleceğe İstanbul

İstanbul ve çevresinde  yapılan arkeolojik araştırmalar, bölgenin  çok eski çağlardan beri insan yerleşimlerine sahip olduğunu ortaya koyuyor.

Avrupa-Asya gibi kıtaları ve boğazlarla denizleri birleştiren İstanbul; tarih boyunca hüküm süren çeşitli uygarlıklar gereği,  aynı zamanda kültürleri, medeniyetleri birleştiren bir dünya şehri olarak karşımıza çıkıyor.

İnsanlık var olduğundan bu yana her dönem bir çekim merkezi olan İstanbul; bilindiği üzere 1453 yılında Fatih Sultan Mehmet tarafından fetholunarak bugüne gelinmiştir.

Fatih, fethettiğinde İstanbul’un nüfusu 50 bin kadardı ve şehir; Suriçi ile Beyoğlu-Galata, Anadolu yakasında da Üsküdar’daki yerleşimlerden oluşmakta idi. Yani İstanbul; Suriçi, Galata ve Üsküdar olmak üzere üç bölgede konumlanmış bulunmaktaydı.

Tarihin derinliklerinden bugüne Samsun

Samsun’da ilk yerleşimler,  tarih öncesi dönemlere kadar dayanmaktadır. Tespit edilebildiği kadarı ile Anadolu’daki en eski insan yerleşimlerinden birisi olan Tekkeköy mağara yerleşimleri; Samsun’un 14 km kadar doğusunda, Çarşamba Ovası kenarında, bulunmaktadır. Buradaki mağaralarda ve düz yerleşim yerlerinde yapılan kazılarda, Taş Devri-MÖ. 600.000-10.000 çağına ait eserler bulunmuştur.

Samsun-Bafra Ovası İkiztepe köyü bölgesinde yapılan kazılarda; günümüzden 4-5 bin yıl kadar öncesine ait beyin ameliyatlarının gerçekleştirildiğini gösteren kafatasları bulunmuştur. Ameliyatlı kafatasları ve bu kazılarda bulunun çok sayıdaki diğer eserler Samsun Arkeoloji Müzesi’nde sergilenmektedir.

Proto (ilk) Türkler ve Samsun

Samsun’un tarih sahnesinde görülen ve bilinebilen en eski halkı Gaskalar’dır. Gaskalar’ın,  proto Türkler (ilk Türkler) olduğu yönünde tarihçilerin büyük çoğunlukla ittifakı bulunmaktadır.

Hitit yazılı kaynaklarında da yer alan Gaskalar, son Tunç Çağı’nda (MÖ. 1600-1200) Mert Irmağı kenarında, bugünkü Dündartepe ve Öksürüktepe’de yerleşimler kurarak, yaşadıkları yapılan kazılardan anlaşılmaktadır.

Tarihin akışı içerisinde, zaman  zaman el değiştiren bölge, MÖ 7. yy.’ilk  çeyreğinde Frig devletini yıkan Kimmerler’in hakimiyetine geçmiştir. Kimmerler’in de proto Türkler olduğu hakkında güçlü kanıtlar bulunmaktadır.

Bugün, efsanevi kadın savaşcılar olarak bilinen Amazonlar’ın; Samsun-Terme merkezli olarak bölgede yaşayan proto Türkler olduğu kabul görmektedir.

MÖ. 331 yılında Samsun bölgesini ele geçiren Büyük İskender; o zamanki adıyla Amisos’u, bölge halkının özgürlüğüne düşkünlüğünü dikkate almış ve bağımsız şehir olarak ilan etmiştir.

Kutsal şehir Samsun

Zaman içerisinde Grekler, Cenevizliler bölgede;  zengin kaynaklar gereği, koloniler kurarak ticaret yapmışlar, ancak hiçbir zaman bir halk çoğunluğu oluşturmamışlardır.

Yine tarih sırasına göre, Musevilik ve Hıristiyanlık dinleri misyonerleri bölgede yayılma çalışmaları yapmışlardır.

MS. 3.yy.’da Roma İmparatorluğu’nun  resmi dini olarak Hıristiyanlık’ın kabul edilmesi ile birlikte de bölgede yaygın anlamda bir asimilasyon  yaşanmıştır.

Bu asimilasyon sonucu, her ne kadar bölge halkı hükümranlığı altında bulunduğu Roma İmparatorluğu’na izafeten, Rum olarak anılsa da bölgede yaşıyagelen halkın menşei yukarıda belirtilmiştir.

Müslümanlık’ın doğuşundan sonra 634-635 yıllarında  Bizans’a seferler başlamış ve yine bir sefer dönüşü 863 yılında  Malatya emiri Ömer B. Abdullah, Amisos’u fethetmesiyle, bölge 30 yıl kadar Müslümanların egemenliğinde kalmıştır.

Amisos’tan Samsun’a

1071 Malazgirt Savaşı’ndan sonra Amisos, Anadolu’da kurulan Türk devletlerinden Danışmentliler’in bölgesinde yer almıştır.1086’da Danişmentliler, Amisos’u kuşatmışlarsa da ele geçirememişlerdir. Ancak, bölgeyi kontrol altına almışlardır.

Aynı zamanda bir ticaret üssü olarak; uzun süre Hıristiyan Samsun ve Müslüman Samsun yanyana yaşamaya devam etmiştir. 1413 yılında Çelebi Sultan Mehmet her iki Samsun’u Osmanlı topraklarına katmıştır.

“Samsun” adı, Türklerin buraya hakim olduğundan sonra, 12-13.yy’larda ortaya çıkmıştır. Bu ad, Anadolu menşeyli Palaskça’dan gelen Amisos adından kaynaklandığı bilinmektedir.

Samsun’u önemli kılan üç olay…

M.Ö. 3. Yüzyılda, Büyük İskender tarafından işgal edilen Samsun bölgesi; bölgede yaşayan halkın özgürlüğüne çok düşkün olduğu görülerek, diğer işgal edilen yerlerdeki gibi tahakküm altına alınmayıp serbest bırakılmıştır.  Bu, o tarihe göre, ikinci bir örneği olmayan çok önemli bir olaydır.

İkinci önemli olay,  fetihle birlikte İstanbul’a, Fatih Sultan Mehmed tarafından ilk yerleşimcilerin, Samsun ağırlıklı olarak getirilmesidir.

Üçüncü olay ise, hepimizin bildiği gibi; Atatürk’ün, Kurtuluş Savaşı’nı başlatmak üzere Samsun’a çıkmasıdır.

Bu üç olay bir tesadüf olamaz. Bu olaylar; Samsunlu’nun özgürlüğüne olan düşkünlüğünün ve  Samsun’a, Samsunlu’ya duyulan güvenin bir neticesidir.

Atatürk’ün şu sözü bunu çok iyi ifade etmektedir: “Ben Samsun’u ve Samsun Halkını gördüğüm zaman, memlekete ve millete ait bütün tasavvurlarımın yerine getirilebilir olduğuna bir defa daha kuvvetle inanmıştım. Samsunlular’ın hal ve durumlarında gördüğüm, gözlerinde okuduğum vatanseverlik, fedakarlık, ümit ve tasavvurlarımı müspet bir inanca götürmeğe yeter olmuştur.”